Otyłość i nadwaga jako czynnik ryzyka rozwoju cukrzycy i jej powikłań
Prof. dr hab. med. Ewa Otto-Buczkowska, Specjalistyczne Centrum Medyczne Śląskiej Fundacji Dzieci i Młodzieży z Cukrzycą w Gliwicach
Otyłość jest chorobą przewlekłą bez tendencji do samoistnego ustępowania i jest klasyfikowana jako „choroba spowodowana nadmierną podażą energii”.
Definicja otyłości
Nadwaga i otyłość są powszechnie rozpoznawane na podstawie wskaźnika masy ciała BMI (body mass index). Omawiany wskaźnik koreluje z całkowitą zawartością tłuszczu w organizmie u osób dorosłych, nie określa jednak rozmieszczenia tkanki tłuszczowej. Uważa się, że prawidłowy BMI nie powinien przekraczać 25 kg/m2, nadwagę rozpoznaje się przy wartościach w zakresie 25,0-29,9 ,a diagnozę otyłości stawiamy jeżeli wartości BMI są równe lub powyżej 30 kg/m2.
Ponieważ istotne jest rozmieszczenie tkanki tłuszczowej, w praktyce przydatnym wskaźnikiem jest obwód talii. Wskaźnik ten jest łatwy do oceny przez samego pacjenta i daje informację o nagromadzeniu się tkanki tłuszczowej w obrębie jamy brzusznej. Przyjmuje się, że nie powinien on przekraczać 80 cm u kobiet i 94 cm u mężczyzn. Tak zwana „otyłość brzuszna” jest szczególnie niebezpieczna. Związane z nadmiernym nagromadzeniem się tkanki tłuszczowej zaburzenia prowadzą do rozwoju tzw „zespołu metabolicznego”.
Zaburzona równowaga pomiędzy podażą a wydatkowaniem energii jest podstawowym czynnikiem ryzyka rozwoju nadwagi i otyłości. Aktualnie styl życia większości społeczeństwa sprzyja dodatniemu bilansowi energetycznemu. Rozwój cywilizacyjny spowodował, że do codziennej aktywności potrzeba znacznie mniejszego wydatku energii niż jeszcze kilkadziesiąt lat temu.
Przyczyny rozwoju otyłości i nadwagi
Uważa się, że czynniki genetyczne są odpowiedzialne za występowanie otyłości w 25-45%. Na genetyczną predyspozycję nakładają się czynniki środowiskowe, które odgrywają decydującą rolę w rozwoju nadwagi i otyłości. Wpływ środowiska jest najsilniejszy we wczesnym dzieciństwie, kiedy kształtują się nawyki żywieniowe. Nadmierny przyrost ilości komórek tłuszczowych w okresie dzieciństwa może się przyczynić do rozwoju otyłości w wieku dorosłym, gdyż zwiększenie ilości komórek jest procesem nieodwracalnym. Istotny jest zarówno nadmiar spożywanych kalorii w stosunku do wydatku energetycznego, jak i nieprawidłowy skład pokarmu. Zmniejszona aktywność fizyczna ma istotny wpływ na przebieg procesów prowadzących zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio do występowania nadmiaru masy ciała. Zmniejszony wydatek energetyczny, wynikający z mniejszej aktywności fizycznej, bezpośrednio wpływa na zaburzenie bilansu energetycznego organizmu. Aktywność fizyczna jest ponadto istotnym czynnikiem utrzymującym prawidłową insulinowrażliwość, jej zmniejszenie powoduje zwiększenie odkładania tłuszczu w organizmie i narastanie insulinooporności.
Znaczenie ma lokalizacja nadmiaru tkanki tłuszczowej. Niebezpieczna jest zwłaszcza „otyłość trzewna” tzn gromadzenie się tkanki tłuszczowej w obrębie jamy brzusznej , a także ekotopowe odkładanie się tłuszczów w tkankach innych niż tkanka tłuszczowa - w wątrobie, mięśniach, nerkach, trzustce czy sercu. Kiedy do otyłości trzewnej dołącza się insulinooporność mówimy o zespole metabolicznym.
Rola tkanki tłuszczowej w ustroju
Tkanka tłuszczowa jest nie tylko magazynem służącym do zabezpieczenia potrzeb energetycznych organizmu, ale także stanowi bardzo ważny narząd wydzielniczy, produkujący bioaktywne substancje o działaniu endokrynnym i parakrynnym. Jest kluczowym czynnikiem biorącym udział w metabolizmie energetycznym ważnych dla życia narządów, takich jak mózg, wątroba, mięśnie, w tym mięsień sercowy. Nadmiar trzewnej tkanki tłuszczowej jest związany z współwystępowaniem wielu zaburzeń metabolicznych.
Rozpoznawanie zespołu metabolicznego
Jako kryteria rozpoznawania zespołu metabolicznego dla populacji europejskiej przyjmuje się: obwód pasa u mężczyzn> 94 cm, u kobiet> 80 cm, oraz dwa z wymienionych poniżej:
- ciśnienie tętnicze powyżej 130/85 albo już stosowane leczenie nadciśnienia tętniczego,
- stężenia riglicerydów powyżej 150 mg/dl lub stosowanie terapii z powodu ich wysokiego tężenia,
- HDL cholesterol poniżej 40 mg/dl u mężczyzn i poniżej 50 mg/dl u kobiet,
- glukoza na czczo powyżej 100 mg/dl lub leczenie z powodu cukrzycy.
U dzieci i młodzieży parametry te ocenia się według tablic centylowych pozwalających na ocenę ewentualnych nieprawidłowości.
Niektóre powikłania zespołu metabolicznego
- Cukrzyca
Częścią składową zespołu metabolicznego są zaburzenia gospodarki węglowodanowej
i występowanie cukrzycy. W zespole metabolicznym dochodzi głównie do rozwoju cukrzycy typu 2, u podstaw której leży insulinooporność. Jednak zespół metaboliczny stwierdza się także w innych postaciach cukrzycy, w tym w cukrzycy typu 1, gdzie prowadzi do zwiększenia zapotrzebowanie na insulinę i powoduje trudności w wyrównaniu cukrzycy.
Cukrzyca związana z zespołem metabolicznym, będąca wynikiem insulinooporności, rozwija się zwykle powoli nie dając charakterystycznych objawów i stąd rozpoznawana jest zwykle po wielu latach, bardzo często dopiero po ujawnieniu się jej przewlekłych powikłań.
Ocenia się, że stan przedcukrzycowy , który w ciągu kilku lat może doprowadzić do rozwoju cukrzycy ma w Polsce około 5 mln osób.
- Powikłania w układzie sercowo-naczyniowym
Zespół metaboliczny jest poważnym czynnikiem ryzyka przyspieszającym procesy miażdżycowe. Odgrywa ważną role w rozwoju powikłań w układzie sercowo-naczyniowym. Pamiętać przy tym należy, że schorzenia układu sercowo-naczyniowego występować mogą także u młodocianych pacjentów.
Sygnałem zmian w układzie sercowo-naczyniowym może być nadciśnienie tętnicze. U młodocianych chorych mogą to być dyskretne zwyżki ciśnienia Już wartości będące na górnej granicy normy dla wieku wymagają bardzo pomocy starannej analizy. Wyniki pomiaru ciśnienia u młodocianych chorych winny być oceniane przy siatek centylowych.
- Stłuszczenie wątroby
U osób otyłych nadmierne magazynowanie tłuszczu dotyczy nie tylko tkanki podskórnej i trzewnej, tłuszcz gromadzony jest także w wątrobie. U około 70% otyłych osób występuje stłuszczenie wątroby.
- Układ kostno-stawowy
Leżąca u podłoża zespołu metabolicznego otyłość stanowi bardzo poważne obciążenie dla układu kostno-stawowego prowadzące do szeregu schorzeń ortopedycznych. Nadmiar masy ciała powoduje wystąpienie skrzywienia kręgosłupa, koślawości kolan, płaskostopia.
- Schorzenia nowotworowe
Ostatnio szeroko dyskutowane jest zagadnienie występowania schorzeń nowotworowych u osób z zespołem metabolicznym.
Podsumowanie
Szacuje się, że łącznie na nadwagę i otyłość choruje 50-70% dorosłych Polaków, w tym na otyłość ponad 20%. Z uwagi na wielkie zagrożenia występowaniem powikłań w układzie sercowo naczyniowym i nie tylko, jakie niesie z sobą występowanie zespołu metabolicznego bardzo ważne jest możliwie najwcześniejsze jego rozpoznanie i wdrożenie leczenia. Z tymi działaniami nie należy czekać na rozwój cukrzycy. Ponieważ, jak wcześniej wspomniano, u podstaw zespołu metabolicznego leży insulinooporność należy więc wdrożyć działania zmierzające do jej zmniejszenia. Wśród tych działań na pierwszym miejscu wymienić należy zmniejszenie otyłości poprzez zastosowanie restrykcyjnej diety, a w miarę możności, jeśli ogólny stan zdrowia chorego na to pozwala, również zwiększenie aktywności fizycznej. Bardzo ważna jest systematyczna kontrola wagi przez pacjenta przynajmniej 1 raz w tygodniu, najlepiej na tej samej wadze rano na czczo, bez odzieży. Przyjmuje się, że masa ciała powinna być zredukowana o około 10% w czasie pierwszych 3 miesięcy, a w razie potrzeby należy podjąć starania o dalszą redukcje masy ciała w ciągu kolejnych miesięcy.
Trzeba pamiętać, że po przekroczeniu poziomu 126 mg/dl (7 mmol/l) stężenia glukozy we krwi, mierzonego na czczo, gwałtownie rośnie zagrożenie licznymi powikłaniami, a przy utrzymywaniu się glikemii powyżej 160 mg/dl (8,9 mmol/l) narasta proces glikacji białek. Zmiana stylu życia i obniżenie masy ciała, jeśli podjęte zostają dostatecznie wcześnie, u 35% chorych mogą zahamować rozwój powikłań cukrzycy i zmniejszyć poziom glukozy we krwi do prawidłowego poziomu. Już 10% utrata masy ciała powoduje spadek ciśnienia krwi (zarówno skurczowego jak i rozkurczowego) o około 10 mmHg. A co za tym idzie jest w stanie uchronić pacjenta przed dożywotnim przyjmowaniem leków przeciwnadciśnieniowych. Taki sam spadek masy ciała, zmniejsza wartość triglicerydów o ponad 30% i o ponad 15% spadek wartości cholesterolu LDL.
Jeśli zastosowanie diety i zwiększenie aktywności fizycznej okaże się niewystarczające konieczne jest zastosowanie leczenia farmakologicznego.
Pamiętać należy, że warunkiem skuteczności leczenia jest możliwie najwcześniejsze rozpoznanie zespołu metabolicznego, nim jeszcze dojdzie do poważnego, nieodwracalnego uszkodzenia naczyń.